ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଅନୁସନ୍ଦିତ୍ସା - ୨ 

ଆମ ସନାତନ ଧର୍ମର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରାମାଣିକ ଶାସ୍ତ୍ରମାନଙ୍କୁ ତିନୋଟି ପ୍ରସ୍ଥାନର (ପ୍ରସ୍ଥାନତ୍ରୟୀ) ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇ ଥାଏ : ଶ୍ରୁତି ପ୍ରସ୍ଥାନ, ସ୍ମୃତି ପ୍ରସ୍ଥାନ ଏବଂ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରସ୍ଥାନ | ବେଦର ସାର ଉପନିଷଦ ଶ୍ରୁତି ପ୍ରସ୍ଥାନ ଅନ୍ତର୍ଗତ ଅଟେ | ଉପନିଷଦର ଭୂରି ଭୂରି ପ୍ରଶଂସା କରିବାକୁ ଯାଇ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦାର୍ଶନିକମାନେ, ଏହା ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ ଏବଂ ସମସ୍ତ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦର୍ଶନ ଏହା ସମ୍ମୁଖରେ କିରଣ ସଦୃଶ ଅଟନ୍ତି | ସପେନ୍ ହାଉର୍, ମାକ୍ସ ମୁଲରଙ୍କ ପରି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଦାର୍ଶନିକମାନେ ମଧ୍ୟ ଏଥିରେ ଏକମତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି | ବେଦ ପରି ଉପନିଷଦ ମଧ୍ୟ ଅନନ୍ତ ଅଟେ | ମୁକ୍ତିକୋପନିଷଦ ଅନୁଯାୟୀ –

            ଏକୈକସ୍ୟାସ୍ତୁ ଶାଖାୟା ଏକୈକୋପନିଷନ୍ମତା |               (ମୁକ୍ତିକୋ: ୧-୧୪)

ବେଦର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶାଖାର ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଉପନିଷଦ ରହିଛି | ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳରେ ଋଗବେଦର ୨୧ଟି ଶାଖା, ଯଜୁର୍ବେଦର ୧୦୯ଟି ଶାଖା, ସାମବେଦର ୧୦୦୦ ଶାଖା ଏବଂ ଅଥର୍ବ ବେଦର ୫୦ଟି ଶାଖା, ଅର୍ଥାତ୍ ବେଦର ସମୁଦାୟ ୧୧୮୦ଟି ଶାଖା ପ୍ରାପ୍ତ | ଏହିପରି ଭାବରେ ଉପନିଷଦର ସଂଖ୍ୟା ୧୧୮୦ ହୋଇଯାଏ | ତଦୁପରି, ପୂର୍ବ ତାପନୀୟ ଓ ଉତ୍ତର ତାପନୀୟ ଭେଦରେ ଏହାର ସଂଖ୍ୟା ଆହୁରି ଅଧିକ ହୋଇଯାଏ | କିନ୍ତୁ –

            ସର୍ବୋପନିଷଦାଂ ମଧ୍ୟେ ସାରମଷ୍ଟୋତ୍ତରଂ ଶତମ୍ |            (ମୁକ୍ତିକୋ: ୧-୪୪)

ସମସ୍ତ ଉପନିଷଦର ସାର ଏକ ଶହ ଆଠ ଉପନିଷଦରେ ରହିଛି ଏବଂ ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ନଅଟି ଉପନିଷଦ ପ୍ରମୁଖ ଅଟନ୍ତି : ଈଶାବାସ୍ୟୋପନିଷଦ, କେନୋପନିଷଦ, କଠୋପନିଷଦ, ମୁଣ୍ଡକୋପନିଷଦ, ପ୍ରଶ୍ନୋପନିଷଦ, ମାଣ୍ଡୂକ୍ୟୋପନିଷଦ, ଏତରେୟୋପନିଷଦ, ତୈତ୍ତିରୀୟୋପନିଷଦ, ଶ୍ବେତାଶ୍ବତରୋପନିଷଦ | ଏମାନେ ଶ୍ରୁତି ପ୍ରସ୍ଥାନ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟନ୍ତି – ଅନ୍ତିମ ଏବଂ ଅକାଟ୍ୟ ପ୍ରମାଣ | ଅତଏବ, ଏମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଆମେ ଜାଣିବା ‘ମୁଁ କିଏ’ | ‘ମୁଁ’ ସମ୍ପର୍କରେ ମୋଟାମୋଟି ଆପଣମାନେ ଏହା ଜାଣି ପାରିଛନ୍ତି ଯେ ଯାହା ‘ମୋର’ ନୁହେଁ, ତାହା ‘ମୁଁ’ ଅଟେ | ଅର୍ଥାତ୍ ‘ମୁଁ’ ବ୍ୟତିତ ଅନ୍ୟ କିଛି ତତ୍ତ୍ବ ମଧ୍ୟ ଅଛନ୍ତି ? ହଁ, ବେଦ କହେ, ‘ମୁଁ’ ଅର୍ଥାତ୍ ଜୀବ ଅତିରିକ୍ତ ଅନ୍ୟ ଦୁଇଟି ତତ୍ତ୍ବ ଅଛନ୍ତି |

ସର୍ବାଜୀବେ ସର୍ବସଂସ୍ଥେ ବୃହନ୍ତେ ଅସ୍ମିନ୍ ହଂସୋ ଭ୍ରାମ୍ୟତେ ବ୍ରହ୍ମଚକ୍ରେ |

ପୃଥଗାତ୍ମାନଂ ପ୍ରେରିତାରଂ ଚ ମତ୍ଵା ଜୁଷ୍ଟସ୍ତତସ୍ତେନାମୃତତ୍ବମେତି ||      (ଶ୍ବେତା: ୧-୬)

                                                                        (ନାରଦପରିବ୍ରାଜକୋ: ୯-୫)

ଅର୍ଥାତ୍, ତିନୋଟି ତତ୍ତ୍ବ : ଗୋଟିଏ ଜୀବ, ଗୋଟିଏ ବ୍ରହ୍ମ, ଗୋଟିଏ ମାୟା | ଆଗକୁ ଶ୍ବେତାଶ୍ବତରୋପନିଷଦ ଆହୁରି କହୁଛି –

ସଂଯୁକ୍ତମେତତ୍ କ୍ଷରମକ୍ଷରଂ ଚ ବ୍ୟକ୍ତାବ୍ୟକ୍ତଂ ଭରତେ ବିଶ୍ବମୀଶଃ |

ଅନୀଶଶ୍ଚାତ୍ମା ବଧ୍ୟତେ ଭୋକ୍ତୃଭାବାଜ୍ଞାତ୍ବା ଦେବଂ ମୁଚ୍ୟତେ ସର୍ବପାଶୈଃ ||        (ଶ୍ବେତା: ୧-୮)

ଜ୍ଞାଜ୍ଞୌ ଦ୍ବାବଜାବୀଶନୀଶାବଜା ହ୍ୟେକା ଭୋକ୍ତୃଭୋଗ୍ୟାର୍ଥଯୁକ୍ତା |

ଅନନ୍ତଶ୍ଚାତ୍ମା ବିଶ୍ବରୂପୋ ହ୍ୟକର୍ତା ତ୍ରୟଂ ଯଦା ବିନ୍ଦତେ ବ୍ରହ୍ମମେତତ୍ ||              (ଶ୍ବେତା: ୧-୯)

କ୍ଷରଂ ପ୍ରଧାନମମୃତାକ୍ଷରଂ ହରଃ କ୍ଷରାତ୍ମାନାବୀଶତେ ଦେବ ଏକଃ |

ତସ୍ୟାଭିଧ୍ୟାନାଦ୍ ଯୋଜନାତ୍ ତତ୍ତ୍ବଭାବାଦ୍ ଭୂୟଶ୍ଚାନ୍ତେ ବିଶ୍ବମାୟାନିବୃତ୍ତିଃ ||        (ଶ୍ବେତା: ୧-୧୦)

ଏତଜ୍ଜ୍ଞେୟଂ ନିତ୍ୟମେବାତ୍ମସଂସ୍ଥଂ ନାତଃ ପରଂ ବେଦିତବ୍ୟଂ ହି କିଂଚିତ୍ |

ଭୋକ୍ତା ଭୋଗ୍ୟଂ ପ୍ରେରିତାରଂ ଚ ମତ୍ଵା ସର୍ବଂ ପ୍ରୋକ୍ତଂ ତ୍ରିବିଧଂ ବ୍ରହ୍ମମେତତ୍ ||    (ଶ୍ବେତା: ୧-୧୨)

ନାରଦପରିବ୍ରାଜକୋପନିଷଦ (୯-୫, ୯-୭, ୯-୮, ୯-୯, ୯-୧୧) ମଧ୍ୟ ଠିକ୍ ଏହି କଥା କହିଥାଏ | ଅର୍ଥାତ୍ ସବୁ ବେଦ ମନ୍ତ୍ର ତିନୋଟି ତତ୍ତ୍ବର ନିରୂପଣ କରିଥାଆନ୍ତି : ଜୀବ, ବ୍ରହ୍ମ ଓ ମାୟା | ଏହି ତିନୋଟି ତତ୍ତ୍ବ ମଧ୍ୟରୁ ଦୁଇଟି ଚୈତନ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ଏବଂ ଗୋଟିଏ ତତ୍ତ୍ବ ଜଡ ଅଟେ | ଦୁଇଟି ଚୈତନ୍ୟ ତତ୍ତ୍ବ –

ଦ୍ବା ସୁପର୍ଣ୍ଣା ସୟୁଜା ସଖାୟା ସମାନଂ ବୃକ୍ଷଂ ପରିଷସ୍ବଜାତେ |

ତୟୋରନ୍ୟଃ ପିପ୍ପଳଂ ସ୍ବାଦ୍ବତ୍ତ୍ୟନଶ୍ନନ୍ନନ୍ୟୋ ଅଭିଚାକଶୀତି ||                        (ଶ୍ବେତା: ୪-୬)

ଗୋଟିଏ ‘ମୁଁ’ ବା ଜୀବ ଏବଂ ଅନ୍ୟଟି ବ୍ରହ୍ମ – ଏ ଦୁହେଁ ଚୈତନ୍ୟ ଅଟନ୍ତି | ଦୁହେଁ ଜୀବର ହୃଦୟରେ ନିବାସ କରିଥାଆନ୍ତି | ଅତଏବ, ଦୁହିଁଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କିଛି ସମ୍ବନ୍ଧ ଅବଶ୍ୟ ଥିବ ? ହଁ, ଜୀବ ମହାଚୈତନ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଙ୍କର ତଟସ୍ଥ ଶକ୍ତି ଅଟେ | ଶକ୍ତିମାନ ବ୍ରହ୍ମ ଏବଂ ଶକ୍ତି ଜୀବ ମଧ୍ୟରେ ଭେଦାଭେଦ ସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଛି | ଅର୍ଥାତ୍, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କିଛି ମାତ୍ରାରେ ଭେଦ ବି ରହିଛି ଏବଂ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ବନ୍ଧ ଅଭେଦ ମଧ୍ୟ ଅଟେ | ଭ୍ରମବଶତଃ, କେହି କେହି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେବଳ ଭେଦ ହିଁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିଥାଆନ୍ତି ଏବଂ ଅନ୍ୟ କେହି କେହି ସେମାନଙ୍କୁ ଅଭିନ୍ନ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଥାଆନ୍ତି | କିନ୍ତୁ ବେଦ-ଉପନିଷଦ, ସ୍ମୃତି, ବେଦାନ୍ତ ଆଦି ସମସ୍ତ ଶାସ୍ତ୍ର ଅନୁଯାୟୀ, ଜୀବ ଓ ବ୍ରହ୍ମଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ବନ୍ଧ ଭେଦାଭେଦ ଅଟେ | ଜୀବର ସ୍ବରୂପ ଲକ୍ଷଣ ଅନୁଯାୟୀ, ଜୀବ ଭଗବାନଙ୍କର ତଟସ୍ଥ ଶକ୍ତି ଅଟେ ଏବଂ ତଟସ୍ଥ ଲକ୍ଷଣ ଅନୁଯାୟୀ, ଜୀବ ଭଗବାନଙ୍କର ଦାସ ଅଟେ – ନିତ୍ୟ ଦାସ | ଚେଷ୍ଟା କରି ମଧ୍ୟ ସେହି ଦାସତ୍ବ ବନ୍ଧନରୁ ଜୀବ ନିଜକୁ ମୁକ୍ତ କରିପାରିବ ନାହି ଏବଂ ଭଗବାନଙ୍କର ମଧ୍ୟ ସାହସ ନାହିଁ ଯେ ଦାସତ୍ବର ସେହି ଅଧିକାରରୁ ସେ ଜୀବକୁ ବଂଚିତ କରିପାରିବେ | ଅତଏବ, ଉଭୟ ଚୈତନ୍ୟ ଜୀବ ଏବଂ ମହାଚୈତନ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମ ଆମ ସମସ୍ତଙ୍କ ହୃଦୟରେ ନିବାସ କରିଥାଆନ୍ତି | ଯିଏ ‘ମୁଁ’କୁ ଜାଣେ, ସେ ଏକଥା ମଧ୍ୟ ଜାଣିଥାଏ ଯେ ‘ମୋର’ ବ୍ରହ୍ମ ଅଟନ୍ତି | ଅନ୍ୟ ଏକ ‘ମୋର’ ମାୟା ଅଟେ | ଯେଉଁମାନେ ‘ମୁଁ’କୁ ଜାଣି ନ ଥା’ନ୍ତି, ସେମାନେ ମାୟାକୁ ‘ମୋର’ ମନେ କରିଥାଆନ୍ତି | ମାୟା କ’ଣ ?

ମାୟାଂ ତୁ ପ୍ରକୃତିଂ ବିଦ୍ୟାନ୍ମାୟିନଂ ତୁ ମହେଶ୍ବରମ୍ |            (ଶ୍ବେତା: ୪-୧୦)

ପରାସ୍ୟ ଶକ୍ତିର୍ବିବିଧୈବ ଶ୍ରୁୟତେ ସ୍ବାଭାବିକୀ ଜ୍ଞାନବଲକ୍ରିୟା ଚ |        (ଶ୍ବେତା: ୬-୮)

ଅସ୍ମାନ୍ମାୟୀ ସୃଜତେ ବିଶ୍ବମେତତ୍ ତସ୍ମିଂଶ୍ଚାନ୍ୟୋ ମାୟୟା ସଂନିରୁଦ୍ଧଃ |   (ଶ୍ବେତା: ୪-୯)

ଏହି ମାୟା ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମିକା ଅଟେ –

ଲୋହିତଶୁକ୍ଲକୃଷ୍ନାମ୍ |                      (ଶ୍ବେତା: ୪-୫)

ଶ୍ବେତ ବର୍ଣ୍ଣ, ରକ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣ, ଏବଂ କୃଷ୍ଣ ବର୍ଣ୍ଣ – ସତ୍ତ୍ବ, ରଜ ଏବଂ ତମ | ଜୀବ, ବ୍ରହ୍ମ ଓ ମାୟା – ଏହି ତିନୋଟି ତତ୍ତ୍ବ ଅଜ ଏବଂ ଅନାଦି ଅଟନ୍ତି | ଅର୍ଥାତ୍, ଭଗବାନ ଜୀବକୁ ଗଢି ନାହାଁନ୍ତି କି ମାୟାକୁ ଗଢି ନାହାଁନ୍ତି; ଜୀବ ଭଗବାନଙ୍କୁ ଗଢି ନାହିଁ କି ମାୟାକୁ ଗଢି ନାହିଁ | ତାଛଡା, ମାୟା ତ ଜଡ ଅଟେ, ସେ ଅବା ଜୀବ ଓ ଭଗବାନଙ୍କୁ କିପରି ଗଢନ୍ତା | ଏମାନେ ସମସ୍ତେ ଅନାଦି-ଅନନ୍ତ, ସନାତନ ଏବଂ ନିତ୍ୟ ଅଟନ୍ତି | ଏମାନେ କେହି କାହାକୁ ଗଢି ନାହାଁନ୍ତି କି କେହି କାହାର ବିନାଶ ମଧ୍ୟ କରିପାରିବେ ନାହିଁ | ଆପଣ କହିବେ, ଭଗବାନ ତ ସର୍ବସମର୍ଥ ଅଟନ୍ତି, ସେ ଇଚ୍ଛା କଲେ କ’ଣ ଜଡ ମାୟାକୁ ସମାପ୍ତ କରିପାରିବେ ନାହିଁ ? ହଁ, ସେ ସର୍ବସମର୍ଥ ଅଟନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ନିତ୍ୟ ବସ୍ତୁ ସର୍ବଦା ନିତ୍ୟ ରହିବ | ତାଛଡା, ମାୟା ତ ଭଗବାନଙ୍କର ଶକ୍ତି ଅଟେ, ନିଜ ଶକ୍ତିକୁ କିଏ କାହିଁକି ବିଲୋପ କରିବ ? ଦେଖନ୍ତୁ, ଅଗ୍ନିର ଦୁଇଟି ଶକ୍ତି : ଦାହକତ୍ବ ଏବଂ ପ୍ରକାଶକତ୍ବ | ଏହି ଦୁଇଟି ଶକ୍ତିରୁ ଅଗ୍ନିକୁ ପୃଥକ୍ କରି ହେବନାହିଁ | ସେହିପରି, ମାୟା ଭଗବାନଙ୍କର ଶକ୍ତି ଅଟେ ଏବଂ ନିତ୍ୟ ଶକ୍ତି ଅଟେ |

ଭୂମିରାପୋଽନଲୋ ବାୟୁଃ ଖଂ ମନୋ ବୁଦ୍ଧିରେବ ଚ |

ଅହଂକାର ଇତୀୟଂ ମେ ଭିନ୍ନା ପ୍ରକୃତିରଷ୍ଟଧା ||                (ଗୀତା: ୭-୪)

ଅପରେୟମିତସ୍ତ୍ବନ୍ୟାଂ ପ୍ରକୃତିଂ ବିଦ୍ଧି ମେ ପରାମ୍ |

ଜୀବଭୂତାଂ ମହାବାହୋ ଯୟେଦଂ ଧାର୍ଯ୍ୟତେ ଜଗତ୍ ||       (ଗୀତା: ୭-୫)

ଅର୍ଥାତ୍, ଭଗବାନଙ୍କର ଦୁଇଟି ଶକ୍ତି ମଧ୍ୟରୁ ମାୟା ଶକ୍ତି ଅପରା ଅର୍ଥାତ୍ ନିକୃଷ୍ଟ ଅଟେ କାରଣ ଏହା ଜଡ ଅଟେ | ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ, ଜୀବ ଶକ୍ତି ପରା ଅର୍ଥାତ୍ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅଟେ କାରଣ ଏହା ଚୈତନ୍ୟ ଅଟେ | ଅତଏବ, ସମୁଦାୟ ତିନୋଟି ତତ୍ତ୍ବର କ୍ରମ ଏହିପରି ଅଟେ (୧) ମହାଚୈତନ୍ୟ ଭଗବାନ, (୨) ଚୈତନ୍ୟ ଜୀବ, (୩) ଜଡ ମାୟା |

                                                                                                        କ୍ରମଶଃ ..............................