୩. ଈଶ୍ବରଙ୍କର ସ୍ବରୂପ

ବର୍ତ୍ତମାନ ଆସନ୍ତୁ ଆମେ ଆଲୋଚନାର କେନ୍ଦ୍ରକୁ ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତିତ କରି ଈଶ୍ବରଙ୍କର ସ୍ବରୂପ ବିଷୟରେ ଜାଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବା | ଯଜୁର୍ବେଦର ଏକ ବିଭାଗ କୃଷ୍ଣ ଯଜୁର୍ବେଦ ଅଟେ | ତୈତ୍ତିରୀୟ ଉପନିଷଦ ତାହାର ଅନ୍ତର୍ଗତ ଅଟେ, ଯାହାର ତିନୋଟି ଭାଗ ରହିଛି: ଭୃଗୁ ବଲ୍ଲୀ, ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ବଲ୍ଲୀ ଏବଂ ଶିକ୍ଷା ବଲ୍ଲୀ | ଏହା ଭୃଗୁ ବଲ୍ଲିର ଏକ ଆଖ୍ୟାନ ଅଟେ | ଭାରତ ଇତିହାସରେ ଭୃଗୁ ମହର୍ଷିଙ୍କର ନାମ ବହୁ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଅଟେ | ବ୍ରହ୍ମଙ୍କ ବିଷୟରେ ଜାଣିବା ପାଇଁ ଭୃଗୁଙ୍କ ମନରେ ଯେତେବେଳେ ଉତ୍କଟ ଇଚ୍ଛା ଜାତ ହେଲା, ସେ ଭାବିଲେ କାହାଠାରୁ ପଚାରି ବୁଝିବି, କାହାକୁ ଗୁରୁ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିବି | ବହୁ ଭାବି-ଚିନ୍ତି ସେ ସ୍ଥିର କଲେ, ମୋର ପିତା ବରୁଣଦେବ ସ୍ବୟଂ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନୀ ଅଟନ୍ତି; ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ନିଜର ଗୁରୁ ରୂପେ ବରଣ କରିବି | ଏହିପରି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରି ଭୃଗୁ ବରୁଣଙ୍କ ସମୀପକୁ ଗଲେ |

          ଭୃଗୁର୍ ବୈ ବାରୁଣିଃ | ବରୁଣଂ ପିତରଂ ଉପସସାର | ଅଧୀହି ଭଗବୋ ବ୍ରହ୍ମେତି |

ବରୁଣଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରି ଭୃଗୁ କହିଲେ, “ପିତାଜୀ ! ଆଜି ମୁଁ ଆପଣଙ୍କ ନିକଟକୁ ପୁତ୍ର ରୂପରେ ନୁହେଁ, ଶିଷ୍ୟ ରୂପରେ ଆସିଛି | ମୁଁ ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି, ସେହି ଯେଉଁ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ତତ୍ତ୍ବ ଯାହାକୁ କିଏ ବ୍ରହ୍ମ କହନ୍ତି, କିଏ ପରମାତ୍ମା କହନ୍ତି ଏବଂ କିଏ ଭଗବାନ କହନ୍ତି, ତାଙ୍କର ସ୍ବରୂପ କ’ଣ ?” ବରୁଣ ଉତ୍ତର ଦେଲେ –

ଯତୋ ବା ଇମାନି ଭୂତାନି ଜାୟନ୍ତେ | ଯେନ ଜାତାନି ଜୀବନ୍ତି | ଯତ୍ ପ୍ରୟନ୍ତ୍ୟଭିସଂବିଶନ୍ତି |  ତତ୍ ବିଜିଜ୍ଞାସସ୍ବ | ତଦ୍ ବ୍ରହ୍ମେତି |

ହେ ଭୃଗୁ ! ପରମ ତତ୍ତ୍ବ ସେ ଅଟନ୍ତି ଯାହାଠାରୁ ସମସ୍ତ ଜୀବ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଆନ୍ତି, ଯାହା ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବଜଗତ ସ୍ଥିତ ଅଟେ ଏବଂ ଯାହାଠାରେ ଦିନେ ସମଗ୍ର ସୃଷ୍ଟି ବିଲୀନ ହୋଇଯିବ | ପିତାଙ୍କର ଏହି ଉତ୍ତର ଭୃଗୁଙ୍କୁ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ କରିପାରିଲା ନାହିଁ | ସେ ପଚାରିଲେ, “ପିତାଜୀ ! ଆପଣ ଏହି ଯେଉଁ ଯାହାଠାରୁ, ଯାହା ମଧ୍ୟରେ, ଯାହାଠାରେ କହିଲେ, ସେହି ‘ଯାହା’ଟି କିଏ ? କ’ଣ ତାଙ୍କର ସ୍ବରୂପ ?” ବରୁଣ କହିଲେ –

          ତପସା ବ୍ରହ୍ମ ବିଜିଜ୍ଞାସସ୍ବ | ତପୋ ବ୍ରହ୍ମେତି |

ଦେଖ ଭୃଗୁ ! ସେହି ବ୍ରହ୍ମ ଶବ୍ଦର ବିଷୟ ନୁହଁନ୍ତି | ତାଙ୍କୁ ଜାଣିବା ପାଇଁ ତୁମକୁ ତପସ୍ୟା ଦ୍ବାରା ଉପଲବଧି ହାସଲ କରିବାକୁ ହେବ | ତେଣୁ ତୁମେ ତପସ୍ୟା କର | ଭୃଗୁ ତପସ୍ୟା କରିବା ପାଇଁ ଚାଲିଗଲେ –

          ସ ତପୋଽତପ୍ୟତ | ସ ତପସ୍ତପ୍ତ୍ଵା |

ତପସ୍ୟା ଦ୍ବାରା ସେ ଉପଲବଧି କଲେ –

ଅନ୍ନଂ ବ୍ରହ୍ମେତି ବ୍ୟଜାନାତ୍ | ଅନ୍ନାଦ୍ଧ୍ୟେବ ଖଲ୍ବିମାନି ଭୂତାନି ଜାୟନ୍ତେ | ଅନ୍ନେନ ଜାତାନି ଜୀବନ୍ତି | ଅନ୍ନଂ ପ୍ରୟନ୍ତ୍ୟଭିସଂବିଶନ୍ତୀତି |

ଅନ୍ନ ହିଁ ବ୍ରହ୍ମ ଅଟେ | ଆମେ ଯେଉଁ ଅନ୍ନ ଭକ୍ଷଣ କରେ, ତାହା ଆମ ଉଦରକୁ ଯାଇ ରସରେ ପରିଣତ ହୁଏ | ରସରୁ ରକ୍ତ, ରକ୍ତରୁ ମାଂସ, ମାଂସରୁ ମେଦ, ମେଦରୁ ଅସ୍ତି, ଅସ୍ତିରୁ ମଜ୍ଜା ଏବଂ ମଜ୍ଜାରୁ ବୀର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ | ଅତଏବ ଆମ୍ଭେମାନେ ଅନ୍ନରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛେ, ଅନ୍ନ ଭକ୍ଷଣ କରି ଆମେ ଜୀବିତ ରହିଥାଏ ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଏହି ଅନ୍ନମୟ ପୃଥିବୀରେ ଲୀନ ହୋଇଯିବା | ତେଣୁ ଅନ୍ନ ହିଁ ବ୍ରହ୍ମ ଅଟେ | ଏହି ଉପଲବଧି ସହିତ ଭୃଗୁ ପିତା ବରୁଣଙ୍କ ପାଖକୁ ଗଲେ –

          ତଦ୍ ବିଜ୍ଞାୟ | ପୁନରେବ ବରୁଣଂ ପିତରଂ ଉପସସାର |

ସବୁ ଶୁଣି ବରୁଣ ଚୁପ୍ ରହିଲେ, ଅର୍ଥାତ୍ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଭୃଗୁଙ୍କର ଯଥାର୍ଥ ଜ୍ଞାନ ହୋଇନାହିଁ | ତେଣୁ ଭୃଗୁ ପୁଣି ପଚାରିଲେ –

          ଅଧୀହି ଭଗବୋ ବ୍ରହ୍ମେତି |

ତାହାହେଲେ କୁହନ୍ତୁ ପିତାଜୀ, ବ୍ରହ୍ମଙ୍କର ସ୍ବରୂପ କ’ଣ | ବରୁଣ ତାଙ୍କୁ ପୁଣି ତପସ୍ୟା କରିବାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଲେ –

          ତପସା ବ୍ରହ୍ମ ବିଜିଜ୍ଞାସସ୍ବ | ତପୋ ବ୍ରହ୍ମେତି |

ଭୃଗୁ ପୁନର୍ବାର ତପସ୍ୟା କରିବାକୁ ଗଲେ |

          ସ ତପୋଽତପ୍ୟତ | ସ ତପସ୍ତପ୍ତ୍ବା |

ଏଥର ସେ ଆହୁରି ଗଭୀରକୁ ଯାଇ ଜାଣିଲେ –

ପ୍ରାଣୋ ବ୍ରହ୍ମେତି ବ୍ୟଜାନାତ୍ | ପ୍ରାଣାଦ୍ଧ୍ୟେବ ଖଲ୍ବିମାନି ଭୂତାନି ଜାୟନ୍ତେ | ପ୍ରାଣେନ ଜାତାନି ଜୀବନ୍ତି | ପ୍ରାଣଂ ପ୍ରୟନ୍ତ୍ୟଭିସଂବିଶନ୍ତୀତି |

ଆମ ଶରୀରରେ ଯେଉଁ ପ୍ରାଣଶକ୍ତି ରହିଛି, ତାହା ହିଁ ବ୍ରହ୍ମ ଅଟେ | ଏହି ଉପଲବଧି ନେଇ ସେ ଯେତେବେଳେ ବରୁଣଙ୍କ ପାଖକୁ ଗଲେ, ବରୁଣ ଚୁପ୍ ରହି ତାଙ୍କୁ ଆହୁରି ତପସ୍ୟା କରିବାକୁ କହିଲେ | ତୃତୀୟ ଥର ତପସ୍ୟା କରି ଭୃଗୁ ଅନୁଭବ କଲେ –

          ମନୋ ବ୍ରହ୍ମେତି ବ୍ୟଜାନାତ୍ | ମନସୋ ହୀ ଏବ ଖଲ୍ବିମାନି ଭୂତାନି ଜାୟନ୍ତେ | ମନସା ଜାତାନି ଜୀବନ୍ତି | ମନଃ ପ୍ରୟନ୍ତ୍ୟଭିସଂବିଶନ୍ତୀତି |

ମନ ହିଁ ବ୍ରହ୍ମ ଅଟେ | ବହୁ ଲୋକ ମନକୁ ବିଶେଷ ମହତ୍ତ୍ବ ଦେଇଥାଆନ୍ତି – ମନ ହିଁ ସବୁକିଛି ଅଟେ | ଭୃଗୁ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ଭାବିଲେ ଯେ ସବୁକିଛିର ଆଧାର ମନ ଏବଂ ତା’ର ବିଚାର ଅଟେ | ବରୁଣ ତଥାପି ମଧ୍ୟ ଚୁପ୍ ରହିଲେ ଏବଂ ଇଶାରା କଲେ ଯେ ଏବେ ମଧ୍ୟ ତୁମର ତପସ୍ୟା ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇନାହିଁ; ଆହୁରି ତପସ୍ୟା କର | ଚତୁର୍ଥ ଥର ତପସ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଇ ଭୃଗୁ ପାଇଲେ –

ବିଜ୍ଞାନଂ ବ୍ରହ୍ମେତି ବ୍ୟଜାନାତ୍ | ବିଜ୍ଞାନାଦ୍ଧ୍ୟେବ ଖଲ୍ବିମାନି ଭୂତାନି ଜାୟନ୍ତେ | ବିଜ୍ଞାନେନ ଜାତାନି ଜୀବନ୍ତି | ବିଜ୍ଞାନଂ ପ୍ରୟନ୍ତ୍ୟଭିସଂବିଶନ୍ତୀତି |

ବିଜ୍ଞାନ ବା ପ୍ରଜ୍ଞା/ବୁଦ୍ଧି ବ୍ରହ୍ମ ଅଟେ, କାରଣ ବୁଦ୍ଧି ମନକୁ ପ୍ରେରିତ କରିଥାଏ | ତଥାପି ମଧ୍ୟ ବରୁଣ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ନ ହୋଇ କହିଲେ, ଆଉ ଟିକିଏ ଗଭୀର ତପସ୍ୟା କର | ଶେଷରେ ଭୃଗୁ ଉପଲବଧି କଲେ –

ଆନନ୍ଦୋ ବ୍ରହ୍ମେତି ବ୍ୟଜାନାତ୍ | ଆନନ୍ଦାଦ୍ଧ୍ୟେବ ଖଲ୍ବିମାନି ଭୂତାନି ଜାୟନ୍ତେ | ଆନନ୍ଦେନ ଜାତାନି ଜୀବନ୍ତି | ଆନନ୍ଦଂ ପ୍ରୟନ୍ତ୍ୟଭିସଂବିଶନ୍ତୀତି |

ଆନନ୍ଦ ହିଁ ବ୍ରହ୍ମ ଅଟେ | ଆମେ ଆନନ୍ଦରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛେ, ଆନନ୍ଦରେ ଆମେ ସ୍ଥିତ ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁ ଉପରନତେ ଆମେ ଆନନ୍ଦରେ ଲୀନ ହୋଇଯିବା | ଭୃଗୁଙ୍କର ଏହି ଅନ୍ତିମ ଉପଲବଧିରେ ବରୁଣ ଅତୀବ ପ୍ରସନ୍ନ ହେଲେ ଏବଂ ନିଜ ପୁତ୍ରଙ୍କୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସେ କହିଲେ – ‘ସାଧୁ ସାଧୁ ପୁତ୍ର ! ଏବେ ତୁମେ ବ୍ରହ୍ମଙ୍କର ବାସ୍ତବ ସ୍ଵରୂପକୁ ଜାଣିପାରିଛ |’ ଅତଏବ ସେହି ବ୍ରହ୍ମ, ଯାହାଙ୍କୁ କିଏ ପରମାତ୍ମା ତ କିଏ ଭଗବାନ କହନ୍ତି, ବାସ୍ତବରେ ଆନନ୍ଦ ଅଟନ୍ତି, ରସ ଅଟନ୍ତି | ସେଥିପାଇଁ ବେଦରେ ଭଗବାନଙ୍କର ଗୋଟିଏ ନାମ – ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ ଅଟେ |

ସତ୍ୟଂ ବିଜ୍ଞାନଂ ଆନନ୍ଦଂ ବ୍ରହ୍ମ (ବେଦ)

ସତ୍ୟଂ ଜ୍ଞାନଂ ଅନନ୍ତଂ ବ୍ରହ୍ମ     (ବେଦ)

ସତ୍ୟଜ୍ଞାନାନନ୍ତାନନ୍ଦମାତ୍ରୈକ ରସମୂର୍ତ୍ତୟଃ (ଭାଗବତ)

ଭଗବାନ ସତ୍ୟ-ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅନନ୍ତ ଆନନ୍ଦର ରସମୂର୍ତ୍ତି ଅଟନ୍ତି | ତାଙ୍କର ଶରୀର କେବଳ ରସରେ ଗଢା, ତାହା ହାଡ-ମାଂସର ଶରୀର ନୁହେଁ |

ଆନନ୍ଦମାତ୍ର କରପାଦମୁଖୋଦରାଦି |    (ପଦ୍ମ ପୁରାଣ)

ଭଗବାନଙ୍କର ହସ୍ତ, ପଦ, ମୁଖ, ଉଦର ଆଦି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଙ୍ଗ ଆନନ୍ଦରେ ଗଢା |

ଆନନ୍ଦସିନ୍ଧୁ ମଧ୍ୟ ତବ ବାସା | ବିନୁ ଜାନେ କତ ମରତ ପିୟାସା ||   (ରାମାୟଣ)

ଅତଏବ ସମସ୍ତ ଶାସ୍ତ୍ର କହନ୍ତି, ଭଗବାନ ରସରୂପ, ଆନନ୍ଦବିଗ୍ରହ ଅଟନ୍ତି |  କଥାରେ କହିବାକୁ ଲୋକେ ଏପରି କହିଦିଅନ୍ତି, ‘ଭଗବାନଙ୍କଠାରେ ଆନନ୍ଦ ଅଛି |’ କିନ୍ତୁ ବାସ୍ତବରେ ସେପରି ନୁହେଁ; ‘ଭଗବାନ ଆନନ୍ଦ ଅଟନ୍ତି |’ ଏହା ତ ଏପରି କଥା ଅଟେ ଯେପରି କି କିଏ କହିବେ ‘ସମୁଦ୍ରରେ ପାଣି ଅଛି |’ ସମୁଦ୍ରରେ ପାଣି ଅଛି ? ତାହାହେଲେ ସମୁଦ୍ର କ’ଣ ଏକ ପାତ୍ର ସଦୃଶ ଅଟେ, ଯେଉଁଥିରେ ପାଣି ଭାରୀ ରହିଛି ? ନା | ସମୁଦ୍ର କହିଲେ ବିଶାଳ ଏବଂ ଅଗାଧ ଜଳରାଶିକୁ ବୁଝାଇ ଥାଏ | ଆପଣ ଯଦି କହିବେ, ସମୁଦ୍ରରେ ଜଳ ଅଛି, ତେବେ ବାକ୍ୟଟି ଏହିପରି ହେବ ‘ଅଗାଧ ଜଳରାଶିରେ ଜଳ ରହିଛି’ – ଏହା କିପରି ବାକ୍ୟ? ଏହାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ? ସେହିପରି, ଭଗବାନ ଆନନ୍ଦ ଅଟନ୍ତି | ଆମେ ଯଦି କହିବା ଭଗବାନଙ୍କଠାରେ ଆନନ୍ଦ ଅଛି, ତେବେ ବାକ୍ୟଟି ଏହିପରି ହେବ ‘ଆନନ୍ଦରେ ଆନନ୍ଦ ଅଛି |’ ପୁନଶ୍ଚ ବେଦ କହୁଛି – ଆନନ୍ଦୋ ବ୍ରହ୍ମେତି, ଅର୍ଥାତ୍ ବ୍ରହ୍ମ ହିଁ ଆନନ୍ଦ | ବେଦ ଏହା କହୁନାହିଁ ଯେ ଆନନ୍ଦୋ ବ୍ରହ୍ମଣି, ଅର୍ଥାତ୍ ବ୍ରହ୍ମଙ୍କଠାରେ ଆନନ୍ଦ ଅଛି | ସେହିପରି ବେଦ କହେ, ରସୋ ବୈ ସଃ – ସେ ରସ ଅଟନ୍ତି | ବେଦ ଏହା କହୁନାହିଁ ଯେ ରସୋ ବୈ ତସ୍ମିନ୍ – ତାଙ୍କଠାରେ ରସ ଅଛି | ଅତଏବ ଭଗବାନ ଏବଂ ଆନନ୍ଦ ଦୁହେଁ ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ଶବ୍ଦ ଅଟନ୍ତି | ଭଗବାନ ହିଁ ଆନନ୍ଦ ଏବଂ ଆନନ୍ଦ ହିଁ ଭଗବାନ |

   **************************